Op deze houtsnede gemaakt door Dürer draagt de neushoorn  een harnas op zijn rug en er is een extra hoorn gemaakt, maar hoe komt het dat Dürer dit harnas tekende als werkelijk onderdeel van de neushoorn?

Tegenwoordig staan we niet zo stil hoe het zou zijn om de wereld te ontdekken. Hoe zou je een dier afbeelden, dat je in werkelijkheid nog nooit hebt gezien. Zou het perspectief dan overeenkomen? Het verhaal achter de Neushoorn pendules is een prachtig voorbeeld hoe een vertekend beeld van de werkelijkheid kan voortbestaan enkel en alleen door aannames.

Tijdschrift 4/2016

De Koning van Groningen was Jan Albert Sichterman, die leefde van 1692-1764. Hij kwam uit een gegoede Drents/Groningse familiemet een militaire achtergrond en Jan Albert was voorbestemd voor een militai- re carrière. Tijdens een duel in 1716 doodde hij, naar verluid onopzettelijk, zijn tegenstander. Daar stond destijds de doodstraf op. Hij vluchtte Nederland uit en belandde in Bengalen, aan de noord- oost kust van India. Hij klom daar op tot VOC-gouverneur. In de bijna dertig jaar die hij in Bengalen verbleef, vergaarde hij een fortuin; boze tongen beweren onder andere met de illegale handel in opium. In het jaar 1738 ontving Jan Albert van de belangrijkste inheemse bestuurder als geschenk een kalf van een neushoorn, wiens moeder in Assam door jagers was gedood. Het jonge vrouwelijke neushoorntje werd Clara genoemd en diende ter vermaak. Zij liep vrij rond in Jan Albert zijn huis. Naarmate Clara groeide, werd ze uiteraard moeilijker te handha- ven. Jan Albert besloot haar in 1740 aan een Nederlandse VOC-kapitein, genaamd Douwe Mout van der Meer, te verkopen, die haar met de boot ‘Knapenhof’ naar Nederland bracht. In 1745 keerde Jan Albert schatrijk terug naar Groningen en liet een woning (‘Huis Sichterman‘) bouwen aan de Ossenmarkt. Deze statige woning liet hij inrichten met de meest kostbare schilderijen van Rembrandt en Jan Steen en vele andere kunstvoorwerpen, vaak voorzien van zijn familiewapen.

Clara, de neushoorn

Douwe Mout toonde Clara tegen betaling aan het publiek, onder andere in Leiden en in Amsterdam. Dit was een enorm succes dat goed geld in het laatje bracht. Hij besloot dan ook een uitgebrei- de Europese tour met Clara op te zetten. Dat was zeker destijds een hele expeditie. Als volwassen dier moet Clara circa 2.000 kilo hebben gewogen en ze werd dan ook vervoerd in een speciaal voor dat doel gemaakte wagen. Vanaf 1746 bezocht Clara onder andere Warschau, Berlijn, Dresden, Wenen, Venetië, Zürich, Rome, Marseille, Parijs en Londen. Nog nooit eerder hadden zoveel mensen in Europa een neushoorn in levende lijve kunnen zien. Douwe Mout beschikte over enorme marketingkwaliteiten om het ‘product’ Clara aan de man te bren- gen en daardoor was de Europese tour een groot succes. Men stond in de rij om haar te mogen zien in de overtuiging dat er nooit meer een kans zou komen om een levende neushoorn te zien.

Douwe Mout creëerde zo een ‘rhino- mania’.
Vanuit Reims arriveerde Clara in januari 1749 in Versailles op weg naar Parijs. Clara was de sensatie op de jaarlijkse St. Germain Fair van 3 februari 1749. Vele nobele Fransen hebben haar tegen beta- ling mogen zien. Clara trok zelfs de aan- dacht van Lodewijk XV en hij was zo onder de indruk van haar dat hij haar wilde kopen. Douwe Mout, als Hollandse koopman, calculeerde hoelang Clara nog te leven had en hoeveel hij nog met haar kon verdienen. Op basis daarvan kwam hij tot een vraagprijs van 100.000 écus. Met deze som geld kon een edelman zich drie jaar lang prima bedruipen. Lodewijk XV vond de vraagprijs veel te hoog en ze kwamen niet tot elkaar. Ruim 20 jaar later, op 11 september 1770, ontving Lodewijk XV een andere neushoorn als geschenk en werd deze in de stallen van Versailles opgenomen.

Albrecht Dürer

Voorafgaand aan de Clara tour was de neushoorn niet geheel onbekend. In 1515 (ruim 200 jaar eerder!) werd een neus- hoorn in Lissabon aan land gebracht en ter gelegenheid daarvan door Albrecht Dürer op een prent afgebeeld 

verdronk op weg van Lissabon naar Rome tijdens een schipbreuk. Voor dit transport over water was de neushoorn uitgedost met een speciaal voor dat doel vervaardigd harnas, waarvan Dürer aan- nam dat het zijn huid was. Ruim 200 jaar lang heeft men dan ook aangenomen dat een neushoorn, zoals door Dürer getekend in harnas, een werkelijke weergave van een neushoorn was. Vanaf 1742 werd er in kunstuitingen dan ook een andere neushoorn afgebeeld, namelijk Clara.

Het gevolg van dit alles was dat Clara zorgde voor een sensationele ommekeer in de beeldvorming hoe een neushoorn er werkelijk uitzag. Dit had ook een invloed op de klokken met een neushoornafbeelding.

Halverwege de 18de eeuw kwamen er neushoornklokken op de markt. Er zijn twee typen klokken gemaakt. De eerste toont een neushoorn met schild en latere periodes is er geen harnas meer aanwezig en ook de onnatuurlijke hoorn op de rug is verdwenen. De bekende bronzeur Jean-Joseph de Saint Germain (1719-1791) was een belangrijke maker van neushoornklokken. Hij creëerde meerdere typen. Soms staat de neushoorn in tegenovergestelde positie of zit er een Chinese figuur op de klok in plaats van de Indiase. Er zijn ook identieke exemplaren bekend als de hier onder beschreven, maar dan zonder speelwerkbasement. Vergelijkbare exemplaren komen zelden te koop (de laatste werd in 1985 in New York geveild) en bevinden zich bijna uitsluitend in musea waaronder het Louvre in Parijs.

Klokken met een afbeelding van een neushoorn. Daar waar in de periode voorafgaand aan de 18de eeuw een sterke nadruk lag op de theologische gedachte kwam tijdens de Verlichting de interesse in andere culturen en de natuur tot bloei. In
de rococo periode ging men op zoek naar exotische afbeeldingen en vanaf het begin tot het midden van de 18de eeuw zocht men inspiratie onder andere in het Midden- en het Verre Oosten. Zo ontstonden kunstuitingen, waar onder klokken,
met voorstellingen van de toen minder bekende dieren die daar leefden. Voorstellingen waarop olifanten voorkomen werden al gebruikt sinds de Renaissance, maar afbeeldingen op klokken van neushoorns, kamelen en dromedarissen waren minder gewoon.

Een uitzonderlijk